Kan de glastuinbouw het klimaat redden?

Of redt het klimaat de glastuinbouw?

De glastuinbouw springt steeds zuiniger om met energie. Maar absoluut gezien is het energiegebruik van de sector nog altijd substantieel en draagt zij - via CO2-emissies - bij aan de opwarming van het klimaat. Energiebesparing blijft dus van cruciaal belang. Tegelijk kan de glastuinbouw van klimaatverandering profiteren. Klimaatverandering is sinds de eeuwwisseling steeds urgenter. Klimaatmaatregelingen die voortvloeien uit het Akkoord van Parijs en het recente Akkoord van Brussel (55% minder CO2-uitstoot in 2030 t.o.v. 1990 en klimaatneutraal in 2050) moeten dit tegengaan, maar de praktijk is weerbarstig.

Kolen versus ‘renewables’

Hoewel politici al een jaar spreken over ‘groen herstel’ na de pandemie, komt hier voorlopig niets van terecht. De concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer stijgt - na een ‘dip’ in coronajaar 2020 - weer volgens het Internationaal Energie Agentschap (IAE). Het IAE verwacht dit jaar een toename van de CO2-uitstoot met maar liefst vijf procent. Hoewel het gebruik van wind- en zonne-energie sterk toeneemt, neemt het gebruik van kolenstroom met 60% meer toe dan alle hernieuwbare energie bij elkaar, een ontnuchterende voorspelling. Aanjager is de wereldwijde vraag naar stroom, die dit jaar stijgt met 4,5%. Het olieverbruik blijft dalen - circa 3% - door minder vlieg- en transportbewegingen, maar het gasverbruik zal ruim 3% stijgen. Dat laatste kun je positief noemen - aardgas is immers een schonere brandstof - maar draagt nog altijd bij aan de opwarming van de aarde.

Regelbaar vermogen

Afscheid van fossiele brandstoffen lijkt dus nog ver weg. Sterker nog: de laatste jaren is de elektriciteitsproductie door gascentrales toegenomen. Dat komt omdat er niet genoeg zon-, wind- en biomassacentrales zijn om heel Nederland van duurzame, hernieuwbare stroom te voorzien. Maar aardgasverbranding heeft een half zo lage CO2-uitstoot als steenkool. Tegelijk is de prijs voor uitstoot van CO2 fors gestegen, wat steenkool minder aantrekkelijk maakt. Bovendien heeft het kabinet besloten om steenkool voor elektriciteits- opwekking per 2030 te verbieden. Dit alles maakt het aanzetten van gascentrales en WKK’s lucratief. Als de zon niet schijnt of de wind niet waait, is regelbaar vermogen nodig. Met steenkool gaat dat niet, waardoor aardgas steeds belangrijker wordt. Biomassa en kernenergie staan volop ter discussie en waterstof staat nog in de kinderschoenen.

Klimaatneutraal in 2040

De glastuinbouw werkt al sinds de jaren ’90 aan verduurzaming. Het programma Kas als Energiebron wordt alom gezien en geprezen als een schoolvoorbeeld van samenwerking tussen onderzoek, overheid en bedrijfsleven. Een programma dat nog steeds zijn vruchten afwerpt. Tegelijk is de glastuinbouw langer en intensiever gaan belichten. Toch haalde de sector als enige maakindustrie in Nederland in 2020 alle klimaatdoelen. De ambitie is klimaatneutraal in 2040. Gaan we dat halen?

Gelijk speelveld

We kunnen allang klimaatneutraal telen, zegt Sjaak Bakker van Wageningen University & Research. “Vraag me niet wat het kost, maar het kan wel.” Techniek is niet het probleem, benadrukt de manager van WUR Glastuinbouw. “Ik heb weleens in opdracht van Svensson berekend wat het zou kosten om in een Nederlandse kas heel zwaar op energie te besparen en welke meerprijs dat zou betekenen. Dat viel eigenlijk best wel mee, nog geen 20 cent per kilo tomaten. Toch is dat een obstakel. Want de consument betaalt dan door de marges in de keten circa 1 euro extra. Dat gaan de meeste consumenten niet betalen.”

CO2-afvang en -opslag

De belangrijkste truc blijft: vermindering van de CO-uitstoot, zegt Bakker. Wat CO2-afvang en -opslag (CCS) betreft: “CO2 opslaan is leuk, maar is in mijn optiek niet het eerste waar je aan moet denken. Voor CO2-afvang heb je enorme luchthoeveelheden nodig. Dat kost ook energie. Al gaan de innovaties op dat gebied gestaag door. Denk ook aan CO2 van afvalcentrales en van chemische bedrijven.”

Klimaatneutraal en circulair

De tuinbouw-WKK is vrijgesteld van emissie- belasting, maar hoelang blijft dat zo, als de politiek - al dan niet gedwongen - sneller moet verduurzamen? Bakker: “Je kunt de CO2-uitstoot hier wel zwaarder belasten, maar dan verplaats je het probleem een paar honderd of duizend kilometer over de grens, waar de uitstoot misschien twee keer zo hard gaat. En het gaat ten koste van de Nederlandse productie. Zonder productie verliezen we onze leidende positie. Dan verdwijnt hier ook de handel en toeleverende industrie.”

Heb je een advies voor het volgende kabinet? “Ik vind WKK’s nog altijd een hele slimme manier om elektriciteit, warmte en CO2 mee op te wekken. Als je dat kunt combineren met warmteopslag en warmtepompen e.d. liggen daar echt nog wel mogelijkheden. Ondersteun dat dan met fiscale prikkels en adequate wetgeving. En laat telers zelf bepalen hoe ze klimaatneutraal en circulair willen telen.”

40 jaar schermen

In hoeverre hebben schermen bijgedragen aan de verduurzaming van de glastuinbouw? Sjaak Bakker (WUR Glastuinbouw): “Schermen hebben een behoorlijk groot effect op je energieverbruik, met name in periodes met veel warmteverlies, dus ‘s winters en ‘s nachts. Je ziet ook het maatwerk in schermen toenemen: materialen die geschikt zijn voor gewas A, B of C.” Een dubbel scherm is tegenwoordig standaard bij Nederlandse tuinders, iets wat 40 jaar geleden ondenkbaar was, zegt Bakker. “Wat ook heeft geholpen is Het Nieuwe Telen, de kennisontwikkeling rond het gebruik van schermen, de beheersing van het kasklimaat, en de inzet voor verschillende doelen. Er is ook veel veranderd in de constructie, ophanging en aandrijving van schermen, met veel minder lichtverlies. Het is gewoon een vast onderdeel geworden van de bedrijfsuitrusting van elke moderne ondernemer.”

Leefbare toekomst

Voor Meiny Prins van Priva is duurzaamheid geen kostenpost, maar de sleutel naar een leefbare toekomst. En - als je naar energie kijkt - ook naar meer autonomie. “Politici kunnen wel zeggen dat duurzaamheid te duur is, te ingewikkeld, de opgave veel te groot en weet ik wat allemaal, maar ze vergeten één ding: dat is de economie. Ondernemers hebben die keuze voor een duurzame toekomst allang gemaakt. Omdat zij weten dat dat essentieel is voor hun continuïteit. Dat is geen vraag meer, maar een gegeven.” Het huidige lineaire denken in BNP zullen we los moeten laten, we moeten circulair leren denken, vervolgt de CEO. “Wat we ook los moeten laten is de belasting op arbeid; de belasting op grondstoffen moet omhoog. Als we iets willen doen aan de stijgende kosten voor de zorg, dan moeten we de btw op lokaal geteelde groenten eraf halen. En een suikertaks invoeren. Laat de food-industrie die gewoon doorgaat met het ziek maken van mensen, er maar voor betalen. Stop dat geld maar in het potje stijgende gezondheidskosten. Denk voor het klimaat ook aan een vleestaks.”

Autonomous Growing

Wat ik zo jammer vind aan de discussie in Nederland over klimaatoplossingen, zegt Prins: “De overheid denkt nog steeds: het moet centraal, het moet grootschalig, het gaat om hardware, want dat zijn we gewend. Ik vind juist: het moet decentraal, kleinschalig en het gaat om software. We hebben het in Nederland steeds vaker over het versterken van het stroomnet en hoeveel miljarden dat wel niet gaat kosten. Zodat iedereen terug kan leveren aan het centrale grid: ben je gek! Dat wil je toch helemaal niet, je wilt gewoon aan je buurman kunnen leveren.”

Hightech of indoor?

Zal klimaatverandering een push geven aan de teelt in hightech kassen of aan indoor farming? “Het voordeel van glastuinbouw is dat je binnen grenzen het klimaat kan beheersen. Dat geldt nog meer voor indoor farming met autonoom telen. Daar zitten grote investeerders achter. Dat gaat eigenlijk alleen maar over data. Die zien planten als een verzameling data, die je met protocollen kan sturen.”

Bij toenemende klimaatverandering en waterschaarste zou indoor farming weleens een winnaar kunnen zijn, zegt de Ruyter, die ook kansen ziet voor het telen van algen, zeewier en insecten. “Tuinders zijn kampioen intensiveren en kunnen in een hele kleine ruimte met beperkte middelen heel veel produceren.”

Duurzaamheid en financiering

Gaat duurzaamheid een rol spelen in de financiering van tuinbouwbedrijven? De Ruyter:

“Als je nog even terugkijkt, zie je dat er al een hoop duurzame investeringen gestimuleerd zijn. Denk aan fiscale regelingen als de SDE, maar ook aan GroenLabel-kassen. Als we kijken naar nu, zie je dat het best lastig is om aan de voorwaarden van GroenLabel te voldoen. Met de huidige technologische eisen zie je dat er vrij weinig kassen groen gefinancierd worden. Dat is jammer, want het was altijd een van de grootste projecten binnen groenfinanciering en heeft de verduurzaming behoorlijk gestimuleerd.”

Ramp of ‘blessing in disguise’?

Wat als de politiek niet de moed of wil heeft om niet-duurzaam gedrag van zijn kiezers terug te dringen of te bestraffen, denk bijvoorbeeld - heel radicaal - aan jaarlijkse CO2 -emissierechten per aardbewoner, vrij te besteden aan kinderen, reizen of het eten van vlees? Wat als de wereldelite, de 1%, die volgens The Guardian twee keer zoveel CO2 uitstoot als de armste 50% van de wereldbevolking, niet wenst te betalen voor zijn vervuilende gedrag? Wat als de optelsom van alle klimaatmaatregelen over tien of twintig jaar onvoldoende blijkt? Wat als zich een volgende pandemie aandient, met nog meer logistieke, sociale en economische ontwrichting? Het zijn ongemakkelijke vragen. Er zit echter ook een positieve kant aan: de behoefte aan bedekte teelten stijgt wereldwijd als gevolg van klimaatverandering. Corona heeft de belangstelling voor voedselzekerheid, gezonde voeding en een groene omgeving extra aangewakkerd. Er is meer aandacht voor milieu, natuurbehoud en biodiversiteit dan ooit. Mede dankzij natuurvorser Sir David Attenborough staat de tuinbouw er internationaal goed voor. Zijn klimaatverandering en pandemieën dus goed voor de tuinbouw? Meiny Prins: “Ja, enorm! Ik denk dat we als tuinbouw een nieuw tijdperk ingaan en de nichemarkt waarin we nu zitten de wereldmarkt van morgen is.” Wordt tuinbouw mainstream? “Ja, dit is een grote uitdaging, ook om in te blijven innoveren en voorop te blijven lopen.”

Dit artikel is een ingekorte versie van het complete artikel in het Svensson telen&trends magazine, uitgave 15, september 2021.