De basis: de plant als waterleiding

Je kunt een plant op verschillende manieren bekijken. Als een chemische fabriek, als een levend wezen met een eigen DNA, of als een groeiend organisme dat ontstaat vanuit een zaadje en voor z’n eigen nageslacht zorgt. Maar, zo kun je een plant ook zien als een waterleiding. Net als de andere metaforen is dat natuurlijk een simplificatie, maar maakt het wel een bepaald aspect van een plant duidelijk.

Waarom? En hoe zit dat dan precies? Net als bij een waterleidingstelsel is bij een plant sprake van toevoer, doorvoer en afvoer van water.

• Toevoer. Bij een waterleiding vult het waterbedrijf de leidingen met een pomp. Bij een plant zijn het de wortels die water opzuigen de plant in.
• Doorvoer. Bij een waterleiding is dat het ondergrondse en bovengrondse buizenstelsel. Bij een plant een ragfijn stelsel van dunne miniatuurbuisjes. Xyleem en floëem genoemd. Xyleem transporteert water van de wortels naar boven. Floëem herverdeelt het water indien gewenst tussen bovengrondse delen.
• Afvoer. Bij een waterleiding verlaat het water het systeem via de kraan, douche of wc. Bij een plant via verdamping van water via de bladeren.

In beide gevallen werkt het systeem alleen naar behoren als deze drie processen op elkaar zijn afgestemd. Is dat niet het geval? Dan ontstaat een watertekort of -overschot.

De functie van gewasverdamping

Verdamping zorgt voor een continue afvoer van water uit de plant. Maar, wat is hier eigenlijk het nut van? Twee belangrijke functies:

1. Verdamping zorgt voor voldoende voeding vanuit de wortels. Verdamping zorgt ervoor dat water via de wortels in de plant gezogen wordt. Een wezenlijk verschil met een waterleidingsysteem, waarbij water de leidingen in gepompt wordt. Hoe het werkt? Door de verdamping van water ontstaat er als het ware een soort onderdruk/zuigwerking die uiteindelijk de wortels bereikt, die hierdoor water gaan opzuigen uit het substraat. Dus in feite zorgt gewasverdamping voor een continue waterstroom vanuit de wortels naar boven. Heel belangrijk, want deze waterstroom transporteert ook nutriënten vanuit het substraat naar de bovengrondse plantendelen. Voldoende verdamping is dus key voor voldoende voeding vanuit de wortels.

2. Verdamping houdt het gewas koel. Voor verdamping (water van vloeistof naar waterdamp laten overgaan) is veel warmte nodig die de plant uit de verdampende delen haalt. Zeker bij warm en vooral zonnig weer is het zaak dat de plant voldoende verdampt om zichzelf te koelen.

Vooral bij de eerste functie van gewasverdamping speelt de luchtvochtigheid van de kaslucht een belangrijke functie. Daarom is het van groot belang dat de luchtvochtigheid in de kas op het juiste niveau gehouden wordt.

Effect van luchtvochtigheid van de kaslucht op gewasverdamping

Wat gebeurt er precies als een plant water verdampt? Om die vraag goed te kunnen beantwoorden, zoomen we eerst in op het blad. Wat zien we? Een blad zit vol met huidmondjes: kleine poriën die de plant open en dicht kan zetten. Net onder zo’n huidmondje zit een kleine holle ruimte waar de relatieve luchtvochtigheid altijd 100% is. De mate van gewasverdamping hangt nu af van twee dingen.

1. Het verschil in absoluut vochtgehalte in het blad en net daarbuiten. Hoe groter dat verschil, hoe meer verdamping. Bij een lage luchtvochtigheid is dat verschil groter en zal de plant (meestal) meer verdampen.

2. De stand van de huidmondjes. De stand van de huidmondjes zorgt er namelijk voor dat de RV in het blad altijd 100% blijft. Verlaat te veel waterdamp de plant? Dan gaan de huidmondjes dicht. En andersom. Je kunt de huidmondjes vergelijken met de kraan van de waterleiding, die je ook verder, minder ver of zelfs dicht kunt draaien.

Gevolgen van te lage en hoge luchtvochtigheid

De juiste luchtvochtigheid in een kas is belangrijk voor het gewenste effect op de verdamping. Zowel een te hoge als een te lage luchtvochtigheid is nadelig. Bij een te hoge luchtvochtigheid zakt de verdamping naar een te laag niveau, waardoor er te weinig nutriënten vanuit de wortels naar boven gevoerd worden. Met nutriëntentekort en een zwakke plant als gevolg. Bij een te lage luchtvochtigheid schuilt het gevaar dat de huidmondjes helemaal dichtgaan, om de plant te beschermen tegen watertekort. Het gevolg: plantstress. De verdamping, en daarmee de koelende werking ervan, vallen weg én CO₂ kan het blad niet meer in. Want daarvoor dienen de huidmondjes (gedeeltelijk) open te staan. Zonder CO₂ valt de fotosynthese stil. En dat is nadelig voor de plantengroei.  

Hoe voorkom je te hoge luchtvochtigheid?

Vaak loopt de luchtvochtigheid in een kas te hoog op bij een geringe afvoer van waterdamp ten opzichte van de aanvoer door verdamping. Dat zie je vaak in de winter. Een aantal weken na de plantdatum, als de verdamping al flink toeneemt en er nog volop gebruikgemaakt wordt van de schermen. Zeker als er door relatief hoge buitentemperaturen niet zo veel condensatie plaatsvindt tegen het kasdek. Het helpt daarbij natuurlijk om een type scherm te kiezen dat in voldoende mate waterdamp doorlaat, maar dan nog kan een punt bereikt worden dat de vochtigheid in de kas te hoog oploopt.

Je kunt een aantal dingen doen om dit te voorkomen. Bijvoorbeeld het scherm op een kier zetten om meer waterdamp naar boven af te voeren. Het nadeel hiervan is echter kans op kouval en temperatuurongelijkheid. Een beter alternatief, en tegenwoordig ook steeds meer gepraktiseerd, is het scherm zo lang mogelijk dichthouden en de luchtramen deels openen. Zo zorg je dat de lucht boven het scherm vrijwel altijd een lager vochtgehalte heeft door de koudere, drogere buitenlucht. Het resultaat is dat het scherm automatisch meer waterdamp afvoert, zonder het nadeel van kouval en temperatuurverschillen.

Naast deze redelijk passieve manier van vocht afvoeren, kun je ook actief meer vocht afvoeren. Gebruik ventilatoren om lucht van boven het scherm naar beneden te blazen via een koker, zie bijgaande schematische weergave. Om kouval te voorkomen, is het belangrijk dat de verse lucht van boven het scherm goed gemengd wordt met speciaal ontwikkelde mengventilatoren. Een goed voorbeeld van zo’n systeem is ClimaFlow, bestaande uit een VentilatorJet met daaronder de HinovaFan. Dit systeem verlaagt de luchtvochtigheid en zorgt daarnaast voor een zachte luchtbeweging, ook in het gewas zelf. De schermen kunnen dicht blijven en er ontstaat een gelijkmatig actief groeiklimaat.  

Wat doe je tegen lage luchtvochtigheid?

Een te lage luchtvochtigheid kan zowel in de winter als in de zomer voorkomen. Het eerste zie je vaak net na de start van een groenteteelt gebeuren, als de jonge planten nog maar heel weinig vocht in de kaslucht brengen. Zeker als dat gepaard gaat met lage buitentemperaturen. Er moet dan hard gestookt worden. Dat leidt tot een schraal microklimaat op plantniveau. Energieschermen zijn in dat geval nuttig om het groeiklimaat te verbeteren. Enerzijds verminderen de schermen de vochtafvoer naar buiten. Anderzijds leiden ze tot een verlaging van de buistemperatuur. Om hier ’s nachts én overdag gemak van te hebben, is het zaak om een scherm te kiezen met een hoge lichttransmissie. Licht betekent tenslotte groei.

Overweeg dan ook een Luxous-scherm. Daar zitten hele mooie opties tussen, waaronder schermen met gedeeltelijk gerecycled plastic. Of de nieuwe H2no-versie, waarbij condens druppels uitvloeien tot een waterfilm, resulterend in 8% meer lichttransmissie.

Ook in voorjaar en zomer kan de luchtvochtigheid ver wegzakken. Vaak bij zonnig weer met een oostelijke windstroming, waarbij relatief droge lucht wordt aangevoerd. Planten kunnen dan in de stress raken door een te sterke gewasverdamping, met als gevolg dat de huidmondjes sluiten. Geëigende maatregelen zijn dan het knijpen van de luchtramen (als dat niet tot een te hoge temperatuur leidt), toepassen van luchtbevochtiging met een mistsysteem of het inzetten van een zonweringsscherm. Dat laatste verlaagt de gewastemperatuur en daarmee de verdampingsdruk.

Gebruik bij voorkeur een hoogwaardig diffuus scherm, zo bescherm je vooral de bovenkant van het gewas. Dat deel lijdt namelijk het meest onder een te hoog oplopende gewastemperatuur en verdamping. Overweeg daarom een Harmony-scherm van Svensson, met een passend schermingspercentage voor de betreffende teelt. Deze schermen onderscheiden zich namelijk door een maximale lichtspreiding (HORTISCATTER).